Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world’s books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web al| http : / /books . qooqle . com/1

0oba Hegcnba angKr:

As collected by John of Tynemouth, John Capgrave, and others, and first printed, with New Lives, by Wynkyn de Worde a.d. mdxui

NOW RE-EDITED WITH FRESH MATERIAL FROM MS. AND PRINTED SOURCES

BY

CARL HORSTMAN, Ph.D.

EDITOR OF ‘ALTENGLISCHE LEGENDEN '

‘ RICHARD ROLLS OF HAMPOLE,’ ‘ THE SOUTH-ENGLISH LEGENDARY/ ETC.

VOLUME II

OXFORD

AT THE CLARENDON PRESS

MDCCCCI

N/

t

HENRY FROWDE, M.A.

PUBLISHES TO THB UNIV1RSITY OF OXFORD

LONDON, EDINBURGH NEW YORK

CONTENTS

VOL. I

PAGE

Introduction ix

Prologus i

NOVA LEGENDA ANGLIE (De Sancto Adriano—

DeSancto Gundleo) 13-506

VOL. II

NOVA LEGENDA ANGLIE — continued (De Sancto

Guthlaco— De Sancto Wlstano) 1-53 1

APPENDIX I. Roscarrok’s Life of St. Christina . 532

„ II. Additional Lives by John of Tynemouth

(in MS. Bodl. 240) 538

„ . III. Life of St. Fremundus (from MS. Trin.

Coll. Dublin B. 2, 7, &c.) .... 689

1 04.35) I

NOVA LEGENDA ANGLIE.

-M-

f De SANCTO GuTHLACO CONFESSORE \

T^Iebus autem regis Merciorum Ethelredi nobilis quidam nomine U Penwaldus, ex regali progenie ortus, ex vxore sua nomine Tecta * sanctum Guthlacum, seruum dei 8, progenuit. Ea enim hora qua eum dominus vocauit et segregauit de vtero matris sue, celesti pronostico designatus est : Manus enim quasi hominis, rubri nitoris, 5 celitus missa et ad ostium domus extensa, ineffabili fulgore choruscare visa est : que signaculo crucis hostium muniens, felici prefigurauit auspicio quod ille ad ortum procederet 4 qui finali perseuerantia Christi crucem in suo corpore circumferret. Hominum siquidem multitudo miraculi nouitate stupefacta accurrens, tarn inaudite visionis prodi- 10 gium, magnum diuine dispensationis fore misterium asserebat. Cum- que stupore magno secundum varios animi motus opinionibus ambiguis fluctuarent, vna obstetricum de domo egrediens infantem iam natum proclamat. Nato itaque puero, et baptizato, Guthlacus vocatur— quod sonat ‘belli donum* siue ‘bonum donum’ iuxta 15 ydioma8 Anglorum. A deo donatus est parentibus suis vt contra opressores eorum bella gereret ac de illorum victoria triumphales titulos reportaret; vel quia iuxta ‘datum optimum donumque per- fectum descendens a patre luminum,’ contra spirituales nequitias bella gessit et fortiter eos vicit. Erat enim puer facie serenus, et 20 omnibus gratus et acceptus ; vt corda hominum solo aspectu sibi con- ciliaret in gratiam et fauorem. Cum enim vicesimum quartum6 annum attigisset, et sui generis inimicos inualuisse conspiceret, cepit ad militares actus estuare : decoratusque cingulo7 militari, et adiuncds sibi copiis militaribus, cepit in hostiles populos immaniter 25 deseuire, vrbes impugnare, castella subuertere, ac de bellicis actibus

1 Ed. in Surius. This Vita is an old free extract from the Vita by Felix in A SS. Boll. Apr. II. p. 38 (Mabillon III. 357). * T. tecca. * T. dei senium.

4 E. precederet * E. ydiama. • quartum om. in T. 7 E. singulo.

VOL. II. B

2

j&otta legen&a angttc.

inestimabiles 1 fame titulos obtinere. In ipsa tamen crudelitate armorum, hostibus suis misericors erat, eisque de rapinis et predis tertiam partem refundebat Ad memoriam tandem, diuino insdnctu, reducebat exitus dampnabiles regum magnorumque principum de 5 quorum stirpe descenderat, et quod pompa glorie secularis fumus est et vapor ad modicum apparens. Sciebat quia breues sunt dies hominis, finis vero dubius, exitus horribilis, iudex terribilis, pena sine fine. Vocatis autem commilitonibus suis, ait : * Hactenus, inquit, amici mei charissimi, vanitatibus huius seculi militaui : amodo io saluatori meo militane decreui. Eligite vobis ducem, cuius signa sequamini : ego enim sequar dominice crucis signum.’ Et cum nullis precibus a proposito resilire vellet, abiectis armis suis, Rependofi venit, vbi erat monasterium insigne: et accepto clericalis tonsure caractere, monasticis disciplinis se mancipauit ; et nihil omnino bibit 15 quod ebrietatis occasio esse potuit. Psalmos autem et hymnos didicit, atque in scientia sanctorum infra biennium mira facilitate profecit. Erat enim vultu iocundus, humilis in gestu et in incessu, in operibus timoratus, fide firmus, spe longanimis, charitate profusus, mansuetus et mitis, consilio prouidus, et circumspectus in verbis, ao Est enim in Britannia spaciose magnitudinis palus, que a Gronte flumine incipiens, diuersis nemoribus, stagnis, insulis et carectis, variisque fluuialium viarum flexuosis amfractibus distincta, ab austro protenditur et in aquilone circa maris confinia tractu longissimo limitatur. Illuc ergo, accepta a fratribus licentia, veniens, cognouit 25 ab incolis, insulam esse nomine Crouiande, vbi aliqui quandoque inhabitare temptauerant, sed eos monstra heremi 9 et laruales forme demonum territos effugabant Scapha piscatoria in insulam vectus, terram horroris3 et vaste solitudinis ingreditur in die sancti Bar- th olomei apostoli: de cuius mentis specialiter confidens, solus 30 habitare cepit cum duobus iuuenibus, quos secum adduxit. Et edi- ficato modico tuguriolo, pellibus solum crudis et rudibus pro indu- mentis vtebatur. Pane ordeaceo et aqua lutulenta \ post solis semper occasum cum maxima moderatione parsimonie’ vescebatur. Inuidens igitur humani generis inimicus humilitati viri dei, adeo vehementem 35 spiritum temptationis immisit, vt eum in desperationis foueam de- uoluisset, nisi ipsum dominus, per bead Bartholomei merita, miseri- cordie oculo respexisset. Animo itaque constematus et supra quam credi possit turbatus, fugere et desertum deserere disponebat. Sed beatus apostolus dei Bartholomeus visibiliter ei apparens, dixit : 40 ‘ Confortare, inquit, fili, et esto robustus : manum tuam misisti ad fortia, non decet tand proposid professorem modico temptadonis turbine subuerti. Viriliter ergo age et confortetur cor tuuni, et susdne dominum, qui, et si temptari permittat, faciet dbi cum tempta-

1 E. inestimabilis. 9 E. herimi. * E. borons. 4 E. luculenta. 5 E. parcimonie.

De ®ancto <$ut&laco.

3

tione prouentum. Impulsus euersus es, vt caderes 1 : sed oraui pro te vt non deficiat tides tua, et adiutus es : Etenim dominus snpposuit manum suam. Vult dominus temptari quem diligit : ideo visitat eum diluculo et subito probat ilium. Operatur equidem temp* tatio probationem, probatio vero spem, spes autem non confundit. 5 Beatus vir qui confidit in domino, et erit dominus fiducia eius, et brachium ipsius, in tempore tribulationis. Exhibe te, fili, sicut dei ministrum in multa patientia : Si habundat pro Christo tribulatio tua, habundabit et per ipsum consolatio tua. Noli ergo de infirmitate tua timere: spiritus dei est qui adiuuat infirmitatem tuam. Si exurgat 10 aduersus te prelium, si castra demonum, iacta in eo cogitatum tuum, confide in eo : ipse enim est salus populi sui : ipse erit tibi turris for- titudinis a facie inimici.’ Hiis dictis et similibus, apostolus ab oculis eius disparuit. Ille vero confortatus in domino, ab illo die spiritus desperation is nunquam eum in aliquo temptare presumpsit. Die J5 quadam duo filii tenebrarum, transfigurantes se in angelos lucis, ei multa persuasionis instantia ceperunt consulere vt continue per heb- domadam ieiunaret et sic gradum summe perfectionis attingeret. Biduana enim ieiunia et triduana reprobantes, proponebant ei ieiunium Moysi et Helye, atque importabiles abstinentias venera- 20 bilium patrum qui olim conuersabantur in Sithi. Erat enim diabolice persuasionis intentio vt ille prorsus a comestione cessaret sibique mortis exitium diutumitate ieiunii prouocaret Si enim ieiunium regulam modestie et discretionis excedit, subito languet corpus, deficit spiritus, aufertur orationi affectus, operationi 1 effectus, caligat 25 contemplations oculus. Et intelligens Guthlacus diabolice tempta- tions astudam, inuocata Christi virtute, psallebat : ‘ Exurgat deus et dissipentur inimici eius, et fugiant, qui oderunt eum, a facie eius ’ s. Illis ergo flebili vlulatu et mestuosis planctibus aerem implentibus, Guthlacus omnia deinceps diaboli temptamenta contempsit, eiusque 3° suggestiones omnes conculcauit. Elapsis deinde paucis diebus, noctis intempeste silentio irruit in hominem dei Guthlacum infinita demonum multitudo : a terra vsque ad celum, totum aeris elementum implebatur presdgiosis et larualibus demonum formis. Rapiunt eum roonstruosi diabolorum spiritus, extra cellam ducunt, membra eius 35 alligant 4, ipsumque paludibus cenosis et profundis immergunt. Ilium iterum asportantes, per asperrima loca trahunt et per inextricabiles veprium densitates. Cumque pars noctis adhuc maxima superesset, instant verberibus et tormentis vt insulam festinanter deserat; mortis supplicium eidem terribiliter intentantes, si a loco dominationis 40 sue tempesdue * non recedat. Ille autem minas eorum paruipendens6, Christum inuocans cum psalmista dicebat : * Prouidebam dominum in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi ne commouear * \

1 Cf. Pi. cxviii. 13. * E. operatione. * Ps. lxviii. z. 4 E. aligant

1 E. tempesdue. 9 E. peruipendens. 7 Ps. xvi. 8.

4

jBmm Hegenfla 3ngiie.

Videntes autcm spiritus maligni quod nihil proficerent aduersus constantiam eius ; assumentes eum, flagellis ferreis, et horrendis alarum stridoribus ipsum torquent et cruciant; eundem denique subuectum1 ad nubes, in septentrionali plaga celi constituunt. Et 5 cepit tota celi facies nube caliginosa nigrescere 2 : innumerabiles turbe malignorum spirituum confluunt, captum rapiunt, et ad fauces inferni, miserabiliter affligendo, perducunt Sanctus vero Guthlacus sentiens fetorem 8 gehennalem et estuantes ignis sulphurei globos, omnia que passus fuerat respectu illius angustie leuia reputabat. Hinc xo inde gurgites igneos, inde torrentes grandine glaciali teterrimos celum et terram occupare conspiciens, videt, non sine dolore et gemitu, inter sulphureos vapores ignium, inter uoragines fauillarum inauditos hominum cruciatus et ineffabilium facies tormentorum. Demones vero hiis qui cruciabantur horribiliter insultantes, quasi de viro dei 15 pro suo libitu triumphassent, superbe etprocaciter intonabant : * Ecce nobis traditus es ad cruciatus eternos, ecce in hiis doloribus sine fine torqueberis, quia sedes nostras inuadere presum psisti.’ I lie autem patienter cuncta tolerans, dicebat: ‘Domine deus meus, in te speraui : saluum me fac ex omnibus persequentibus me, et libera 20 me.* Cumque eum in tormenta detrudere4 se pararent3, accessit beatus Bartholomeus apostolus, et cum eo lumen mirabiliter fulgens : cuius splendorem cum demones sustinere non possent, fugam arripiunt et ab oculis eius euanescunt. Quibus iussu apostoli reuocatis districte iniungit vt eum sine omni corporis molestia 25 referant ad locum vnde rapuerant eum. Quod cum suauissime per aera facerent et sine molestia, auditus est chorus psallentium in excelso : 1 Ibunt sancti de virtute in virtutem, videbitur deus deorum in Syon. •’ Hostibus triumphatis in loco habitationis sue repositus, ex ipsa vexatione factus est humilior, feruentior, solicitior, fortior, et 30 cautior. Dum circa matutinas laudes solicitus vice quadam excu- baret, respexit a sinistra duos demones sibi ceteris notiores. Qui cum miserabiliter flerent, et ille causam fletus inquireret, respon- derunt : 4 Quia preuales contra nos in omnibus, teque attrectare aut tangere non audemus ' ; factoque signo crucis euanuerunt ab oculis 35 suis. Quadam nocte viro dei contemplationi et orationibus vacante,

vndique turbarum strepitus et clamor, quasi exercitus irruentis audi- tur— lllis enim diebus Britones Anglorum gentem hostili crudeli- tate vastabant— et cellam vir dei egrediens, et aures erigens, audit quasi populum innumerabilem lingua britannica, quam olim iuuenis 40 in exilio didicerat, loquentem. Demum certatim irruunt populi, et habitaculo eius ignem subiiciunt, ilium rapiunt, acutis hastarum spiculis in aera leuant, eique nunc igne nunc ferro mortem intemp- tant. Ipse vero, demonum has esse illusiones intelligens, dixit:

1 E. subiectum. 8 E. ingressere. 8 T. fetorem sentiens. 4 E. dctraderc. 8 E. sperarent ; T. se pararent. * Ps. lxxxiv. 7.

De Sattcto #ut&Iaco*

5

4 Exurgat deus et dissipentur inimici eius 1 1 : Et 2 ex quo versum ilium attigit: ‘sicut deficit fumus deficiant, sicut fiuit cera a facie ignis/ tota ilia horrenda multitudo cum suis illusionibus quasi fumus euanuit Erat quidam clericus nomine Bertelinus 8, qui sub doctrina beati Guthlaci diuinis mancipatus obsequiis, deo in spiritualibus exer- 5 citiis militabat. Videns ergo spiritus nequitie quod virum dei nulla posset temptatione subuertere, in iam dictum clericum tantum cupidi- datis ardorem immisit, vt dominum ac magistrum suum ferro cogi- taret appetere, vt secretius, illo interempto, labores illius introiret ipsiusque habitationem quasi iure successorio possideret. Pius tamen io Christi famulus, quicquid moliebatur aduersus eum iniquitas, spiritu sancto reuelante cognouit: et clericum ad se vocans, conceptum animi sui seriatim manifesta reuelatione depinxit, quando et4 vbi, quare, et qualiter facinus illud exequi decreuisset expressit. Ille autem deprehensum se sentiens, penitentia ductus pedibusviri dei 15 humiliter se prouoluit, veniam petiit, et obtinuit. Qui postea beato Guthlaco fidelis valde fuit, et secum vsque ad finem vite sue per- mansit, et eum sepulture tradere meruit. Nocte quadam cum vigiliis et orationibus deuotius insisteret, tota insula tremuit : infinita demonum multitudo, assumptis brutorum animalium formis, locum ao intrauit, et intrando circumquaque concussit. Ingrediebantur domum innumere facies bestiarum, leo rugiens, taurus mugiens, vrsus fren- dens, aper gruniens, lupus vlulans, equus hinniens, aries balans, asinus rudiens5, coluber sibilans, vnumquodque animal iuxta nature sue facultatem dentibus siue pedibus aut comibus minas et terror es 25 intentans. Vir autem dei signo cruris se muniens, dixit : ‘ Cur me, inquit, temptas, sathana ? Dominus mihi adiutor est, et ego despiciam inimicos meos6. Heccine est similitudo altissimi, quam tibi olim vsurpare dusus es in deliciis paradisi ? Qui tunc formam dei et similitudinem in superbia presumebas, nunc viliter et 30 dampnabiliter in effigiem brutorum atque immundorum animalium te transformas? Pauperes Christi dampno tuo persequeris: quia quanto grauius supra dorsum eorum fabricaueris, tanto vberiores glorie coronas eis in tuam pemiciem fabricabis. In quamcunque enim speciem te transformas, certus sum quia neque mors, neque 35 gladius, neque vita, neque angeli, neque potestates, neque princi- patus, neque creatura aliqua poterit me separare a charitate dei.’ Hiis dictis, tota ilia fantasia disparuit. Ad ipsius enim vocationem hirundines et cetere aues heremi, pisces etiam stagni, gratanter ac- cesserunt, et siluestria heremi mansuescunt. In primo aduentu 40 hirundinum, quasi prehabita blanda salutatione ab eis, certa nidifica- tionis loca singulis assignauit Ille vero eius scapulis familiariter insidentes, quodam gratulationis applausu viri mansuetudinem 7 fate-

1 Ps. Ixviii. 1. 8 eius Et om. in T. * T. beccelinus. 4 T. eciam.

* r. rudens. * Ps. cxviii. 7. 7 E. mansuedinem.

6

jSottt Legentm angtie.

bantur. Quesiuit autem ab eo vir quidam vnde esset tanta illarum auium confidentia et secura cohabitatio circa ipsum. Qui ait : ( Qui toto corde fugit consortia hominum, non solum ei fere etvolucres,sed omnia cedunt ei ad solatium, et insuper nunquam ei blanda deerit consolatio 5 angelorum.’ Quidam nomine Ethelbaldus de genere Merciorum, generositate spectabilis, cum inualesceret contra eum rex Conredus, eumque prorsus a regni sui finibus exturbaret ; omni humano solatio destitutus, virum dei Gut[h]lacum frequentius visitauit, sperans eius mentis a deo sue infelicitatis obtinere solatium. Angustias autem 10 eius per compassionis 1 affectum non solum sibi communes, sed et proprias Guthlacus faciebat Accidit enim vt Ethelbaldus cum vene- rabili viro Wilfrido nauigio veniret in insulam, quibus de scapha ex- euntibus, Wilfridus duas manicas in scapha dimisit. Beatus autem Guthlacus, dum in oratorio contempladoni vacaret, spiritu sane to 15 docente cognouit, a coruis illas manicas asportari. Quod cum viris illis indicasset, vident coruum in fastigio 9 cuiusdam domus vnam de manicis tenentem pedibus rostroque vellentem. Precipiente viro dei, dimissa manica coruus cidus auolauit Qua recepta, Guthlacus alteram8 sine diladone resdtui pollicetur. Nec mora, tribus vixis ao aduentantibus sanctus Guthlacus occurrit, qui manicam ei obtulerunt inuentam ; quam accipiens, Wilfrido, non parum admiranti, tradidit. In Orientalium Anglorum finibus iuuenis quidam in tantum a demone possessus vexabatur, vt lignis et lapidibusferroque homines appeteret, sua etiam membra vnguibus et -dendbus laniaret, et tres homines eum 25 ligare temptantes interficeret. Quern postquam ad multa sanctorum loca amici casso labore ligatum circumduxissent, et tandem ad Guth- lacuni detulissent, triduum in ieiunio et oratione continuans, et aqua infirmum aspergens, omnem maligni spiritus potestatem exsufflauit, et parendbus sanum et incolumem assign auit. Nobilis quidam, 30 illius exulis Ethelbaldi comes, a demone vexatus, et ad virum dei adductus, cum cingulo Guthlaci accinctus fuisset, maligni spiritus tota prodnus cessauit vexatio. Cum abbas quidam virum dei visitare proponeret, duo sui clerici licentiam acceperunt ab eo, simulantes quedam negotia se habere quibus eos necessario presentialiter oporte- 35 bat interesse. Venientes ergo ad domum cuiusdam vidue, crapule, ebrietati et impudicide dampnabiliter indulsere. Guthlacus vero tur- pitudinem clericorum, spiritu sancto reuelante, et verba et opera eorum cepit ita indicare abbad, ac si iuxta clericos constitutus fuisset. Reuersus abbas ad monasterium, cepit vidue nomen clericis 40 exprimere, et locum et tempus et verba et opera et omnium actuum circumstantias seriatim intimare. Quod illi audientes, tanquam con- fusi veniam humiliter postulabant De quodam monasterio duo fratres ad visitandum virum dei et verba saluds audiendum 4 venientes, detulerunt secum duo flascula potu plena : sed in itinere in sabulo re-

1 E. compassiones. 9 E. vastigio. * E. alteteram. 4 r. audienda.

De $ancto ®utfclaco.

7

ponentes T, cespitibus absconderunt, vt in reditu laboris solatium inde habere possent. Cumque illis celestis verbi pabulum ministrasset Guthlacus, (quadam materia id offerente) subridendo dixit : ‘ Quare, inquit, filioli mei, non attulistis vobiscum ilia duo flascula, que glebis operuistis et sabulo infodistis ? ’ Quo audito, stupefacti et confusi 5 culpam confitentes, veniam petunt. Omnes enim morbo laborantes,

maligno spiritu vexati, necessitatis angustia vel peccati sarcina grauati, ad virum dei venientes de tribulatione solatium, in ambiguis consilium, de dolore gaudium, de peccato remedium reportarunt. Quidam comes prefati Ethelbaldi spina pedem transforatum habens, 10 a planta pedis vsque ad lumbos tanto tumore turgescere cepit, vt de vita ipsius omnes eius angustiam videntes desperare possent. Et exuens Guthlacus cilicium, in quo solebat orare, ipsum circumdedit : dictoque citius spina de pede prosiliens, tumor in momento subsedit, et doloris angustia conquieuit. Quidam episcopus nomine Hedda 15 cum esset in itinere videndi Guthlacum ; clericis eius austeritatem vite viri dei et humilitatem commendantibus, Wilfridus quidam, in proximo se sciturum dixit9 si talis esset qualem eum fama predi- caret. * Ego, inquit, diu conuersatus sum apud Scotos, vbi vidi pseudo- anachoritas simulatorie sanctitatis speciem pretendentes, alios etiam 20 noui sancte religionis verissimos professores. Vsu ergo et experi- entia sciam discernere, ex quo Guthlacum videro, si in veritate ambulat, si talis est operibus qualem eum fama commendat.’ Cum ergo episcopus ad virum dei venisset, et se mutuo salutassent multa- que de sacro eloquio contulissent, respiciens Guthlacus clericum ilium, 35 dixit : * Fra ter, inquit, Wilfride, quid tibi nunc videtur de homine isto, quern te hodie iudicaj*e heri promisisti ? ’ I lie rubore confusus et ad- miratione, in terrain humiliter se prostrauit, veniam petiit, et accepit. Episcopus vero Guthlacum ad sacerdotii gradum promouit ; et quod a conuersionis sue initio pro aliquo mortalium facere non consensit, 30 inuitus et coactus cum episcopo in mensa discubuit Erat in diebus illis quedam virgo nomine Edburga, filia regis Adulphi, monialium Christi venerabilis abbatissa, que plumbeum sarcophagum 8 linthe- umque delicatum interius inuolutum deuote beato Guthlaco trans- misit, supplicans humiliter et obnixe vt se in eo 4 die obitus sui per- 35 mitteret sepeliri. Illud etiam addidit et affectuosa supplicadone rogauit, quatinus, quis ei esset in ilia solitudine successurus, eidem predicere dignaretur. Tandem vix oblationem5 suscipiens, sancte virgini significant : ilium adhuc esse gentilem qui ei succederet, et in proximo baptizandum. Et factum est ita : Nam vir quidam nomine Cissa 4° post beati Guthlaci exitum fidem Christi suscepit, et eidem succedere meruit. Videns tandem Guthlacus Ethelbaldum diuturnitate exilii fatigatum et prorsus animo constematum, cepit eum salutaribus

1 E. reponenter. 2 ont in T. 3 T. sarchophagum. 4 eo om. in E.

8 E. olbationem.

8

Boba le^enua attgl it.

monitis a lapsu desperationis erigere, dicens : 4 Noli, inquit, fili chari s- sime, de Christi bonitate diffidere ! si dominus tibi ad tempus abs- tulit substantiam temporalem, totum hoc tibi cedere faciet ad salutem. Celestis equidem medicus non semper dulces, sed amaras porrigit 5 potiones. Si te corripuit dominus, sustine patienter. Viriliter age et confortetur cor tuum : bonus est dominus sperantibus in se. Scias quia oraui pro te : et in proximo faciet dominus de persequentibus te iudicium; non in arcu nec in gladio, sed in dei virtute, non in sudoribus bellicis, sed in lachrimis et orationibus meis quas tibi com- io patiendo in oculis aldssimi effudi, tui regni solium et gloriam obtinebis. Morietur in proximo qui te persequitur, et superbia eorum qui te oderunt ad nihilum deueniet, tanquam aqua decurrens. Tu vero, cum tibi benefecerit deus, noli esse ingratus.’ Appropinquante die obitus sui, vocato Bertelino 1 de quo mentionem ante fecimus, dixit : 15 4 Ad laborum meorum, fili, stipendia vado ; bonum est mihi dissolui et esse cum Christo.’ Et post multa verba iniunxit ei vt sororem suam Pegam 8 affectuosius salutaret ; et adiecit : 4 Rogabis, inquit, illam vt corpus meum sepeliat Ideo enim vitaui aspectum eius in hac vita, vt in etema nos inuicem videamus.’ Et ait ad eum discipulus eius : 20 4 Adiuro te, inquit, pater, per misericordiam Christi, vt mihi apertius reuelare digneris quid sit quod a prima cohabitatione quam tecum habui, singulis diebus mane et vespere te cum alio loquentem, mutuosque sermones audiui, et cum quo verba faceres ignoraui.’ 4 Instat, inquit ille, fili charissime, nouissimus mihi dies, nec mentiri 25 expedit, qui a prima conuersione mea omne mendatium declinaui. Scias autem : ex quo ad hanc heremum me contuli, semper mane et vespere angelum mee consolationis habui, qui Isidores et temptation es meas celesti solatio releuabat. Predicebat futura, demonstrabat ab- sentia ; et archana celestia, que nec licet nec expedit mihi loqui, 30 celitus indicabat. Hec autem, fili, sub silentio claude, nec attemptes ea cuiquam 8 mortalium, nisi sorori mee Pege et Egberto anachorite, vllo vnquam tempore reuelare.’ Cum hec et alia multa dixisset, tanta de ore ipsius odoris suauitas exalauit, ac si aliquis flores roseos sparsisset aut balsamum effudisset A media quoque nocte vsque 35 ad auroram totam domum candor lucis inestimabilis circumfulsit. Oriente vero luce, dicit ad discipulum suum Berthelinum : 4 Tempus est) inquit, fili, vt ad Christum transeam.’ Et extensis ad celum oculis et manibus, tertio idus aprilis, obdormiuit in domino. Vidit autem frater ille Berthelinus quasi turrim igneam a terra vsque ad celum 40 erectam, cuius tanta claritas erat, quod in comparatione illius Solaris splendor luce ilia inferior pallescebat. Veniens ergo ad insulam Pega soror viri dei sentit totam habitationem supra omnem fragrantiam aromatum suauitate incomparabiliter redolentem : sepultoque sancto Guthlaco in eius oratorio, ad propria remeauit. Vicesimo quarto 4 1 T. beccelino. 8 E. pagam. * E. cuique. 4 In Felix he leaves off at 24.

De &ancto ©utfjteco.

$

vite sue anno militie, vt premittitur, se dedit, et octo annis in ilia ferocitate et vanitate permansit; et quindecim annis in solitudine vitam deo placentem duxit. Elapso vero post obitum eius anni circulo, cum soror eius vna cum religiosis presbiteris corpus sanctum decentius collocare vellet, totum corpus integrum et incorruptum, 5 dormienti magis quam mortuo similius inuenitur. Brachia enim et digiti ita flecti et duci poterant, ac si humores, spiritu mediante, per venas excurrerent, neruique nihil in morte beati viri de sue viuaci- tatis efficatia perdidissent. Omnia autem vestimenta, quibus erat inuolutus, omnino intemerata, pristino candore splendebant. Et 10 corpus eius super terram in tumulo cum magna exultatione et gaudio locatum est. Audito vero obitu viri dei, Ethelbaldus exul nimio dolore correptus, cum multis lachrimis venit ad sepulchrum sancti viri, dicens : 1 0 mi pater, ego infelix exul quo ibo ? quid faciam ? quo me vertam ? Nunc primo me miserum et exulem recognosco. Non 15 deseras, pater Guthlace, hunc desertum, hunc exulem abiectum, filium doloris, vagum et profugum, expositum periculis et torment is.’ Hiis et multis aliis cum planctu et gemitu dictis, elapsa magna noctis parte vidit oratorium circumfusi luminis splendore mirabiliter irra- diation, beatumque Guthlacum celesti fulgore splendentem, et hec 20 verba sibi dicentem : ‘ Fili charissime, dominus te respexit : confide et confortare, quia infra biennium labores tui finem habebunt, et recu- perabis in honore et gloria regnum tuum.’ Et dum sanctus longitudi- nem dierum [suorum] viteque finalem metam et alia que ventura erant quasi ad oculum declararet, et ille signum quereret, addidit sanctus : 25 * Signum hoc et indicium tibi sit, quia die crastina ante horam tertiam habitatores huius loci citra spem eorum vberi alimentorum consola- tione gaudebunt’ Quod cum Ethelbaldus impletum videret, spiritum prius vacillantem in spe et fiducia stabiliuit. Nec mora, deus persecu- torem eius de medio abstulit, exterminauit inimicos eius, et ante bien- 30 nium plenitudinem regie potestatis obtinuit Cepit enim locus, vbi sepultus est Guthlacus, innumeris choruscare miraculis : Omnes enim in fide Christi et sancti confessoris reuerentia de suis necessi- tatibus remedia petentes, sui voti efficaciam consequti sunt. 1 Con-

cessit autem rex Ethelbaldus, sicut viuenti Guthlaco promiserat, 35 absolutam, liberam et quietam illius insule sancto dei et eius succes- soribus mansionem : adiecitque regia munificentia, vt iure per- petuo et inconcussa possessione obtinerent quinque miliaria regionis illius ad orientem, id est vsque ad fossam que vocatur ‘ Asendic/ et tria ad occidentem, quinque vero ad meridiem, et quinque ad aqui- 40 lonem. Hec autem omnia ab omni exactione et consuetudine seculari prorsus exemit, plenamque in omnibus libertatem sigillo regali, in episcoporum et procerum presentia, confirmauit. Et quia locus palus- tris insolidus erat nec molem edificationis lapidee sustinere posset,

1 Cf. Ordericus Vitalis H. E., Ingulf Hist, (in A. SS. Boll. p. 50).

IO

iSotm legenDa angtte.

ingentes palos ex quercubus maximis fieri precepit, terreque infigi ; terrain quoque solidam iussit nouem miliaribus per aquam afferri : et sic, vsus ligneo fundamento, ecclesiam incepit, et conuentum monachorum instituit; locumque magnificans beneficiis, edificiis1, 5 ornamentis, vsque ad diem obitus sui ab iilius cenobii veneratione,

defensione et promotione non cessauit. 8 Sanctus enim Guthlacus

tam irremisso famulatu deo seruiuit, vt * nunquam in iliius ore nisi Christus, nunquam in iilius corde nisi pietas, nihil in iilius animo nisi charitas, nisi pax, nisi miser icordia, nisi indulgentia permansit. io Nemo vnquam ilium vidit iratum, nemo superbum, nemo merentem ; sed vnus idemque semper permanens, letitiam in vultu, gratiam in ore, suauitatem in mente, prudentiam in pectore, humilitatem in corde preferebat4. Potestatem autem magnam super immundos spiritus a deo accepit, adeo vt eos edificia construere cogeret, et quendam 15 spiritum in olla suabulliente includeret. *Quadam autem die ap- paruerunt ei humano habitu demones duo, dicentes : 1 Nos experti sumus te, et fidei tue valitudinem comperimus, perseuerantiamque patientie tue inuincibilem probantes, variarum artium aduersus te arma suscepimus : propterea tibi insultare vltra 6 desistere cogimur 7 ; 20 et non solum propositi tui vias disrumpere nolumus ", sed te anti- quorum heremitarum conuersationes erudiemus. Moyses enim et Helyas, et ipse saluator, primo omnium ad ieiunii fastigia conscen- derunt9: Sed et famosi illi monachi habitantes Egyptum, humane infirmitatis vitia abstinentie framea interimebant Et iccirco, si tu vis 25 ante commissa crimina abluere, imminentia necare 10 ; carnem tuam abstinentie flagellis afflige, et animi tui insolentiam ieiuniis frange. Quanto enim in hoc seculo frangeris, tanto in perpetuum solidaris11 ; et quanto in presen ti affligeris, tanto in futuro gaudebis : Nam cum ieiunio prostratus iacueris, tunc excelsus coram deo eleuaris. Ieiunium 30 ergo non bidui aut tridui ; sed septenarum dierum valida castigatio, ieiunium est Sicut enim sex diebus deus mundi plasma formauit [et]12 septimo requieuit, ita etiam hominem decet sex diebus per ieiunium spiritu reformari, et septimo die comedendo 18 carai requiem dare/ Hiis auditis beatus Guthlacus exurgens, psallebat : ‘ Conuer- 35 tantur inimici mei retrorsum/ Quo dicto, hostis velut fumus vacuas in auras euanuit. Tunc assumptaordeacei panis particula victum suum quotidianum vesci cepit. Maligni vero spiritus contemptos se videntes, lachrimoso clamore et flebili vlulatu, diuersis singultibus plangentes,

aerem questibus impleuerunt. Floruit autem circa annum domini

40 septingentesimum sextum u.

1 E. edeficiis. 2 From the Vita by Felix. 3 E. vt nunquam in iilius corde nisi pietas; nihil in iilius animo nisi charitas, vt nunquam in iilius ore nisi Christus, nisi pax, &c. 4 E. perferebat. 8 From the Vita by Felix ; the

same miracle was, however, told before. 6 T. ulttra. 7 al. conamur. 8 E. volumus. 9 E. concenderunt Au T. necare ; E. vitare. ,l E. soiidaberis. 13 om. in T. E. 13 E. commedendo. 14 Collect : (O) felix diuino munere.

De $ancto $ utWaco.

II

IT Narratio l.

Legitur enim in quodam libro de miraculis sanctorum 1 quod quidam magister festum sancti Bartholomei in omni anno solempniter cele- brabat Cui predicand diabolus in specie cuiusdam puelle admodum speciose apparuit. Qui2 iniectis in earn oculis, ad prandium inuitauit. Qui dum in mensa consisterent, et ilia in amorem suum eum allicere 5 niteretur, beatus Bartholomeus in specie peregxini pre foribus affuit, et vt amore sancti Bartholomei introduceretur, obnixius flagitauit Cui cum panis mitteretur, ille hunc accipere recusauit. Rogauit tamen * magistrum per nuncium vt sibi diceret quid magis in homine proprium esse putaret. Quod4 cum ille risibile diceret, puella re- 10 spondit : ‘ Immo peccatum cum quo homo concipitur, nascitur atque viuit’ Cui Bartholomeus respondit quod ille bene intulit : sed mulier profundius indagauit Secundo peregrinus magistro misit vt sibi diceret quis locus vnius pedis esset vbi deus maiora miracula osten- disset. Cui cum ille diceret: ‘ locus crucis in quo deus mirabilia 15 operatus est,* ilia ait : ‘ Immo caput hominis, in quo [quasi] minor mundus existit.’ Vtrorumque sententiam apostolus approbauit. Tertio quesiuit quanta distantia esset a summo celo * vsque ad pro- fundum infemi. Cui cum magister se nescire diceret, ilia ait : i Modo video quod precipitor ; sed ego hoc noui, quia de altero ad alterum ao decidi.’ Et ctun magno eiulatu se in abissum precipitauit. Et cum quererent peregrinum, minime inuenerunt. "Episcopus quidam, religiosam agens vitam, beatum Andream supra ceteros sanctos in veneratione habebat, ita quod in cunctis suis operibus hunc semper titulum preponebat : ‘ Ad honorem dei et beati Andree.’ Inuidens 25 igitur sancto viro hostis antiquus, ad eum decipiendum tota calliditate se contulit: seque in formam mulieris pulcherrime transformauit. Venit ergo ad palatium episcopi, asserens se velle confiteri eidem. Mandat episcopus vt suo penitentiario confiteatur, cui plenitudinem tradiderat potestatis. Renunciat ilia quod nulli hominum nisi sibi 30 secreta sue conscientie reuelaret Sicque victus episcopus earn ad se venire precepit. Cui ilia : * Obsecro, domine, miserere mei. Ego enim in annis puellaribus, vt cernitis, constituta, et a puericia delicate nutrita, necnon et regia stirpe progenita, hue in peregrino habitu sola veni Nam pater meus rex, vtique valde potens, cuidam magno 35 principi me volebat in coniugium sociare : cui respondi quod omnem thorum abhominarer maritalem, quia virginitatem meam Christo in-

Guthlacus, quem (mane et) uespe(re) consueuit angelus ui(sere, cum) quo d(ulce) miscens colloquium, futur(orum te) fecit prescium secretique celestis con(scium). Ora pro nobis.

Deus qui glorioso confessori tuo atque sacerdoti Guthlaco cotidiana uisitacione angelica, eterna sui laboris premia reuelare dignatus es, presta quesumus ut . . .

1 Ex Leg. Aurea, p. 545. * L. A. quam. 1 L. A. turn. 4 L . A. Cui.

c. i. die. risibile. • JL A. celi. 6 Cf. Legenda Aurea, S. Andreas, p. 19.

12

Bona legenDa angtte.

perpetuum dedicaui : et ideo nunquam possem in carnalem copulam consentire. Denique sic arctata quod oportebat me eius voluntati obedire, aut certe diuersa subire supplicia, latenter fugam inii, magis eligens exulare quam sponso meo fidem infringere. Audiens vero 5 vestre sanctitatis preconium, sub alas vestre protectionis confugi, sperans me apud vos locum reperire quietis, vbi possim contempla- tion is carpere secreta silentia presentisque vite vitare naufragia et perturbationes mundi fugere perstrepentis.* Admirans in ea epi- scopus nobilitatem generis, pulchritudinem corporis, tarn immensum xo feruorem, et tante eloquende venustatem, placida et benigna voce re- sponds : * Esto secura, filia, ne formides : quia ille ob cuius amorem te et tuos et tua tarn viriliter contempsisti, tibi ob hoc et in presenti cumulum grade et in futuro plenitudinem glorie largietur. Sed et ego seruus eius me et mea tibi offero : eligas vbi tibi placuerit mansionem. 15 Volo autem vt hodie mecum prandere debeas.’ * Noli, inquit, pater, noli de hac re me rogare : ne forte ex hoc aliqua mali suspicio pro- ueniret et nitor fame vestre denigrationem aliquam pateretur.’ Cui episcopus : 1 * Plures erimus et non soli : et ideo nullum male sus- picion^ scrupulum in aliquo potent generari.* Venientes itaque 20 episcopus et ilia ad 1 mensam, ex opposito consederunt, ceteris resi- dentibus hinc et inde. InLc hdit in earn crebro episcopus, ei usque faciem non desinit intueri et pulchritudinem admirari. Sicque dum oculus figitur, animus sauciatur, et dum faciem eius minus caute intuetur, antiquus hostis cor eius graui iaculo vulnerauit. Perpendit 25 enim hoc ipse diabolus et pulchritudinem suam cepit magis ac magis augere. Iamque episcopus proximus erat consensui vt earn de illicito opere attemptaret quando possibilitas se offerret. Tunc subito quidam peregrinus ad osdum crebris ictibus et magnis clamoribus affuit, sibi postulans aperiri. Cumque sibi aperire nollent et ille clamoribus 30 et ictibus nimis eis fieret importunus, interrogat episcopus mulierem si ingressum illius peregrini hominis acceptaret. Cui ilia dixit :

* Proponatur sibi aliqua quesdo sads grauis : quam si enodare sciuerit, admittatur ; si autem nescient, tanquam inscius et indignus ab episcopi presentia repellatur.’ Fauent omnes eius sentende *, et 35 ait episcopus * Quis nostrum tarn sufficiens est quam vos, o domina, que ceteros et eloquentia preceditis et sapientia nobis omnibus3 rutilatis ? Vos igitur hanc proponite questionem.* Tunc ilia dixit :

‘ Interrogetur quod est maius miraculum quod deus vnquam in parua re fecit.* Interrogatus de hoc peregrinus, per nuncium dixit : * Diuer- 40 sitas et excellentia facierum. Inter tot enim homines qui fuerunt ab initio mundi et vsque ad finem futuri sunt, duo reperiri non possunt * quorum facies per omnia similes essent. In ipsa quoque tam

1 E. ab. 9 L. A. adds : et quis sufficiens esset hanc question cm proponere

sciscitantur. Cumque nullus inveniretur, ep. dixit 3 L. A. adds amplius.

4 L. A. possent.

De §ancta Helena.

13

minima facie deus omnes sensus corporis collocauit.’ Audientes autem omnes responsionem admirati sunt. * Proponatur, inquit ilia, sibi secunda questio grauior, in qua melius possumus eius sapientiam experiri. Queratur ab -eo vbi terra sit altior omni celo/ Percunctatus de hoc peregrinus, respondit : 1 * * in celo empireo, vbi residet corpus 5 Christi. Corpus enim Christi, quod est altius omni celo, est de nostra carne formatum. Porro caro nostra substantia est quedam terrea. Cum igitur corpus Christi super omnes celos sit et de nostra came originem dux[er]it \ caro autem nostra de terra sit condita, constat quod vbi corpus Christi residet, ibi proculdubio terra altior celo manet/ 10 Cumque omnes responsiones * eius mirabiliter approbantes sapien- tiam eius magnifice laudarent, ilia dixit : ‘ Fiat illi tertia questio grauissima et occulta et ad soluendum difficilis et obscura, yt sic eius sapientia tertio comprobetur et dignus sit vt ad mensam episcopi merito admittatur. Queratur igitur ab eo quantum spacium8 sit a 15 terra vsque in celum/ Requisitus de hoc peregrinus dixit : ‘ Vade ad eum qui te misit ad me, et de hoc eum diligentius percunctare. Ipse enim melius me hoc nouit, et ideo tibi de hoc melius respondebit : nam ipse illud spacium mensurauit4 * quando de celo in abissum cecidit; ego autem de celo nunquam cecidi et ideo illud spacium 20 nunquam taliter mensuraui. Non est enim mulier, sed diabolus, qui se posuit in similitudinem mulieris/ Audiens hoc nuncius, vehe- menter expauit, et ea que audierat coram omnibus recitauit. Miranti- bus itaque omnibus et stupentibus, antiquus hostis de medio eorum euanuit. Episcopus autem ad se rediens, amare redarguit seipsum 25 et de perpetrata culpa veniam lamentabiliter precabatur. Misit itaque nuncium vt peregrinus introduceretur : sed nequaquam amplius inuenitur. Tunc conuocato populo ordinem rei geste eis episcopus exposuit, precepitque vt omnes ieiuniis et orationibus insisterent, si forte dominus alicui reuelare dignaretur quisnam ille peregrinus 30 fuerit qui eum a tanto periculo liberauit. Reuelatum est ilia nocte episcopo quod beatus Andreas fuerit, qui pro liberatione ipsius episcopi se posuerit in habitu peregrini. Cepit ergo episcopus in de- uotionem beati Andree magis crescere ac eum exinde in reuercntia plus habere. 35

IT Incipit prefatio in vitam sancte Helene regine8.

SOlent diuersi diuersa sentire de hac sanctissima muliere eiusque origine ac vite cursu : vnusquisque enim, vt apostolus ait, in sensu suo habundat. Vnde et aliqui ipsam ‘ stabulariam ’ asserunt ac infima

1 T. E. duxit * L. A. responsionem. 3 L. A. quanti spatii. 4 E.

mensurauerit. 8 This life is wanting in T. ; cf. the Life by loscelin de

Fornesio in MS. Bodl. 940, Corp. Chr. Coll. Cbr. 259. The life is made up from

different ingredients, Galfrid Monmuthensis, Acta $. Silvestri, Historia de

Inventione Cruris, Historia trium regum ^ed. E. E. T. S. 4887).

14

Bona legen&a angtie.

stirpe progenitam; hoc idem sentit Ambrosius, sic inquiens intra cetera : ‘ bona stabularia, quam Christus de stercore leuauit ad regnum.’ Ego vero illam nequaquam existimem fuisse stabulariam, nisi forsan tropologice loquendo illius imitator esset stabularii cui in euangelio 5 Samaritan us ille ac omnium dominus vulneratum ilium qui inter Hierusalem et Ierico incidit in latrones, fidelius tradidit custodiendum atque curandum — talem namque se fuisse stabulariam indigentibus sedule ministrando, sequens ad plenum nos docebit historia. Illam insuper et opinionem qua multi earn clam patriam fugisse affirmant 10 ac raptam apud Romam ab imperatore, aut aliqua talia sompniis similia, mihi, vt rear, minus placent, cum talis opinio non tarn ipsius tarn sanctefemine denigraret famam, quam ipsumquoquenobilissimum Constantinum spurium ac extra sponsalia genitum comprobaret ; cum tamen ipsum hire hereditario culmen ascendisse imperatorium 15 neminem lateat Sed ipsis forsan qui ista scripserunt, talia placue- runt quia potiora et veriora inuenire minime potuerunt. Nos vero antiquas reuoluentes historias, ea que conuenientiora sunt magisque autentica, (resecatis superfluis) potestad obediendo in medium, vt postea patebit, salua meliore fide proferre curauimus.

H De sancta Helena regina. !

30 T T Elena sanctissima femina, christiane religionis basis firmis- sima ; ex marito imperatrix, ex patre regina ; Cloelis regis Britannie vnica fuit filia. Gens quippe britannica, longo tempore in- numeris erroribus implicata ac idolis seruiens surdis et muds, tartaree potestati subdita paulo ante hec tempora : ad veram tandem chris- 35 dane fidei religionem tempore Lucii regis deo operante peruenit.

1 Is siquidem Lucius, ex patre Coillo opdme indolis puer, in iuuenili etate senilem animo caniciem moribus preferebat. Qui cum defuncto patre regni diademate insignitus fuisset, exitum suum preferri volens principio, a spiritu sancto edoctus epistolas Eleutherio pape humiliter 30 direxit, petens vt ab eo fidem Christian am recipere mereretur. Beatus ergo pondfex ille, comperta eius maxima deuotione, duos j religiosissimos viros, Fugacium videlicet et Damianum*, ad ilium misit : qui mox verbi dei incamatione[m] dulcius predicantes, ipsum sacro bapdsmate abluerunt et ad Christum conuerterunt. Nec mora 35 concurrentes vndique totius nadonis populi regis exemplum inse- quuntur, eodemque salutari lauachro mundad, celesti regno resd- tuuntur ; destructisque vndique templis demoniorum, et eorum loco ecclesiis vbique erecds 8 didssimeque dotatis, in toto regno fides vigebat