BEATI

PETRI CANISIL

SOCIETATIS lESU,

EPISTULAE ET ACTA.

VOL. III.

BEATI

PETRI CANISIL

SOCIETATIS lESU,

EPISTULAE ET ACTA.^

COLLEGIT ET ADNOTATIONIBUS ILLUSTRAVIT

OTTO BRAUNSBERGER,nK

EIUSDEM SOCIETATIS SACERDOS.

VOLUMEN TERTIUM.

1561, 1562.

CUM APPROBATIONE REVMI ARCHIEP. FRIBURG. ET SUPER. ORDINIS.

I

FRIBURGI BRISGOVIAE. SUMPTIBUS HERDER,

TYPOGRAPHI EDITORIS PONTIFICII.

MCMI.

VINDOBONAE, ARGENTORATI, MONACHIl, S. LUDOVICI AMERICAE.

iWSTem COLLJKJK LlbKAUI CeB^^HlV HIIL, MASA.

o v,3

Cum opus, cui titulus est : Beati Petri Canisii, Societatis lesu, Epistulae et Arfo. Collegit et adnotationibiis Ulustravit Otto Braiinsberger, eiusdem Societatis sacerdos. Volumen tertium , aliqui eiusdem Societatis revisores, quibus id commissum fuit, recognoverint et in lucem edi posse probaverint, facultatem concediraus, ut typis mandetur, si ita iis, ad quos pertinet, videbitur.

In quorum fidem has litteras manu nostra subscriptas et sigillo muneris nostri munitas dedimus.

Luxemhurg, d. 14. lan. 1900.

. Henricns Haan S. J.

Praep. Prov. Gerraan.

Imprimatur.

Frihurgi Brisgoviae die 1. Octobris 1900.

4^ Thoiiias, Archiepps.

Protestatio editoris.

Ut legibus ab Urbano VIII. suminn poiitifice 13. Martii 1625, 5. lunii 1631 etc. latis ac deeretis Sacrae Kituum Congregationis satisfiat, editor profltetur quaecumque in hoc volumine narrantur de hominum illustrium virtutibus, miraculis, revelatiouibus, et si quae alia referuntur, quao uaturae vim et condicionem excedere videantur, ita se velle intellegi, ut a privata taiitum auctoritate profecta et biimana tantum fide digna esse ceuseantur, nisi a sancta ecdesia approbata sint.

BOSTON COLLEGELIBRARy CHESTNUT HILL. MASS.

Omnia iura reservantur.

Typis Herderianis, Friburgi Brisgoviae.

PRAEFATIO.

Postquam secundum huius operis volumen in lucem prodiit, re- verendus Pater Aloysius Kross, ex Societatis nostrae provincia au- striaca, libro „Der selige Petrus Canisius in Osterreich" (Wien 1898) edito multos historiae Canisii fontes novos aperuit rerumque a beato illo viro, maxime in Austria, gestarum cognitionem valde amplificavit. Absolutum autem est, tomo IX. in lucem emisso, ineunte a. 1900 grande et pretiosum opus, quod et ipsum ad Canisium multis modis spectat: Series prior operis „Bibliotheque de la Compagnie de Jesus. Edition nouvelle" a reverendo Patre Carolo Sommervogel S. J. , cui me multum debere profiteor, evulgati. Pergunt autem in modum libellorum periodicorum singulis mensibus opera hispanorum quorundam Societatis nostrae Patrum in lucem prodire „Monumenta historica Societatis lesu" ; quae, ut iam antea monui, ad Epistulas Canisii intellegendas , illustrandas , complendas multis rationibus conferunt; id quod de ea potissimum Monumentorum parte dico, in qua „Epi- stolae P. Nadal" valde accurate diligenterque evulgantur.

In huius voluminis epistulis monumentisque colligendis et illu- strandis humanissime me adiuverunt, libris, codicibus etc. suppedi- tatis, complures archivis et bibliothecis publicis praefecti, inter quos grati animi significandi causa nomino R. P. Franciscum Ehrle S. J., praefectum bibliothecae vaticanae, clar. D. Doctorem Georgium de Laubmann, regiae bibliothecae monacensis directorem, clar. D. Duc- torem Carolum Augustum Barack, directorem bibliothecae ar- gentoratensis (iam vita functum). E Societate nostra saepe multum- que ac magna prorsus caritate me adiuvit R. P. loannes Baptista van Meurs; multum etiam debeo RR. PP. Augustino Langhorst et Gerardo Gietmann. Alii quoque operam suam mihi commo- daverunt; quos in ipso libro suis locis nominabo. His omnibus ma- ximas ago gratias.

Luxemhurgo, kalendis Novembribus 1900.

Editor.

I. CONSPECTUS

totius voluminis et index chronologicus epistularum eius.

Pag

PRAEFATIO V

I. Conspectus totius voluminis et index chronologicus epistu-

larum in eo positarum vii

II. Prooemium voluminis tertii xvi

III. Tabulae chronologicae vitae Canisii ab 1. lanuarii 1561 ad

31. Decembris 1562 xxxvu

IV. Catalogus librorum, ex quibus saepius in hoc volumine testi-

monia proferuntur lih

V. Descriptio codicum manu scriptorum, in hoc volumine ad-

hibitorum lvih

VI. Explicatio notarum („abbreviationum") saepius occurrentium lxviii

VII. Epistulae a Canisio et ad Canisium datae 1561. 1562.

498. Polancus , secretarius S. J. , nomine Lainii , praepositi generalis S. J.,

Canisio, Roma 4. lanuarii 1561 ........ 1

499. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 4. lanuarii 1561 . . 4

500. Pisanus S. J., nomine Canisii lo. Victoriae S. J., rect. coll. vindob., Au-

gusta initio 1561 4

501. lo. Rethius S. J., regens gymn. colon., Canisio, Colonia 5. lanuarii 1561 5

502. Polancus , secr. S. J. , nomine Lainii , praep. gen. S. J., Canisio , Roma

11. lanuarii 1561 8

603. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 11. lanuarii 1561 . 11

504. lo. Victoria S. J. , rect. colL vindob. , Canisio , Vindobona ante med.

lanuarium 1561 ........... 13

505. Canisius P. Nicolao Goudano S. J. ceterisque Sociis colon. , Augusta

14. lanuarii 1561 14

506. Canisius P. Victoriae S. J., rect. colL vindob., Augusta medio fere la-

nuario 1561 16

507. Polancus , secr. S. J. , nomine Lainii , praep. gen. S. J., Canisio , Roma

18. lanuarii 1561 17

508. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 19. lanuarii 1561 . 19

509. Canisius lulio Pflugio, episcopo naumburg. , Augusta 20. lanuarii 1561 22

510. Canisius Leon. Kessel S. J., coU. colon. rectori, Augusta 21. lan. 1561 24

511. Canisius P. Victoriae S. J. , rect, coll. vindob. , Augusta lanuario (post

medium?) 1561 25

VIII I- Conspectus totius voluminis et iudex chronologicus epistularuni eius.

Pag.

512. P. Victoria S. J., rect. coll. vindob., Canisio, Vindobona post medium

lanuarium 1561 ........... 26

513. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii. praep. gen. S. J., Canisio, Roma

25. lanuarii 1561 26

514. Canisius St. Hosio , ep. varm. et nuntio , Augusta lanuario vel initio

Februarii 1561 29

515. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

31. lanuarii et 1. Februarii 1561 32

516. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 1. Februarii 1561 . 35

517. Canisius Hoffaeo S. J., rect. coll. prag., et H. Blissemio S. J., maximae

aedis pragensis catechetae et Ferdinandi archiducis contionatori, Au-

gusta ineunte Februario 1561 ........ 40

518. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

8. Februarii 1561 41

519. Leon. Kessel S. J., rect. coll. colon. , Canisio, Colonia 10. Febr. 1561 42

520. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

15. Februarii 1561 43

521. Canisius lacobo Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 15. Februarii 1561 50

522. Hurt. Perez S. J., nomine Canisii P. Victoriae S. J.. rect. coll. vindob.,

Augusta 19. Februarii 1561 ........ 56

523. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

22. Februarii 1561 57

524. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii , praep. gcn. S. J., Canisio, lioma

I. Martii 1561 58

525. Canisius lo. de Victoria S. J., rect. coll. vindob., Augusta ineunte vel

medio Martio 1561 63

526. Pius IV., pontifex maximus, Canisio, Roma 5. Martii 1561 ... 64

527. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 8. Martii 1561 . . 65

528. Leon. Kessel S. J., coll. colon. rector, Canisio, Colonia 9. Martii 1561 66

529. Canisius Ant. Vinck S. J., rect. coll. trever., Aug. sub med. Mart. 1561 67

530. Polancus, secr. S. J.. nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio , Roma

II. (vel. 12.) Martii 1561 68

531. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta

15. Martii 1561 71

532. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio , Roma

15. Martii 1561 79

533. Canisius lacobo Lainio, praep. gen. S. J., Augusta sub 22. Martii 1561 83

534. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii lac. Lainio, praep. gen. S. J. , Au-

gusta 22. Martii 1561 88

535. Polancus, secr. S. J., noraine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

22. Martii 1561 94

536. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

29. Martii 1561 96

537. Aliquis de Societate [P. Hurt. PerezV] nomine Canisii, praep. prov.,

PP. de Victoria, Hoffaeo, Lanoio, Th. Canisio, S. J., rectt. coll. vind.,

prag., ingolst., monac, Augusta sub finem Martii vel init. Apr. 1561 98

538. Aliquis de Societate [P. Hurt. Perez?] nomine Canisii, praep. prov.,

PP. Lanoio, Cuvillonio, Pisano , S. J. , praep. prov. ^consultoribus", Augusta sub finera Martii vel initium Aprilis 1561 .... 101

539. Theod. Canisius S. J., coll. monac. rector, Canisio, Monachio sub in-

itium Aprilis 1561 ..........

540. Pasch. Broetus S. J., praep. prov. Galliae, Canisio [?J, Paris. 2. Apr. 1561 104

541. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii lacobo Lainio, praep. gen. S. J., Au-

gusta 5. Aprilis 1561 ......•••• 105

103

I. Conspectus totius voluminis et index chronologicus epistularum eius. ix

Pag.

542. Polancus, secr. »S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio , Roma

5. Aprilis 1561 111

543. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii lac. Lainio, praep. gen. S. J. , Au-

gusta 11. Aprilis 1561 113

544. St. card. Hosius Canisio, Vindobona sub medium Aprilem 1561 . . 115

545. Folancus, secr. S. J. , nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

18. Aprilis 1561 117

546. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio (epist.

prior), Roma 19. Aprilis 1561 117

547. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii , praep. gen. S. J., Canisio (epist.

altera), Roma 19. Aprilis 1561 119

548. Petr. de Ribadeneira S. J., praep. prov. Tusc, Canisio, Genua 26. Apr. 1561 121

549. Polancus , secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

26. Aprilis 1561 123

550. Frid. de Wirsberg, episc. herbipol., Canisio, Herbipoli 3. Maii 1561 . 126

551. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 3. Maii 1561 . . 128

552. W. Th. ab Hutten, dec, et capituhim herbipol. Canisio, HerbipoK ante

med. Maium (inter 3. et 11.?) 1561 137

553. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

10. Maii 1561 137

554. Canisius Pio IV., pontifici maximo, Augusta 10. Maii 1561 . . 139

555. Canisius lac Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 10. Maii 1561 . . 142

556. Canisius lo. Fr. Commendono, nuntio ap., Augusta post med. Mai. 1561 145

557. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio , Roma

17. Maii 1561 146

558. Canisius Marco Velsero sen., patricio august., Augusta 20. Maii 1561 147

559. Canisius lo. Rethio S. J., i-egenti gymn. colon., Augusta 22. Maii 1561 148

560. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J. , Canisio (epist.

prima), Roma 24. Maii 1561 149

561. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio (epist.

altera), Roma 24. Maii 1561 153

562. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio et aliis

quibusdam Societatis superioribus (epist. tertia), Roma 24. Maii 1561 154

563. Canisius Sociis coloniensibus, Augusta vere et aestate 1561 . . 155

564. Praepositurae elvang. praef. et consiliarii Canisio , Elvanga sub ex-

euntem Maium 1561 .......... 156

565. Henr. Dionysius S. J., max. aedis colon. contionator, Canisio, Colonia

Maio (exeunte?) 1561 157

566. Canisius lo. Fr. Commendono, nuntio, Augusta lunio (ineunte vel ante

medium) 1561 157

567. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio aliisque

Societatis superioribus, Roma 31. Maii 1561 ..... 159

568. Canisius cathedr. capitulo aug., Augusta ineunte lunio 1561 . . 159

569. Canisius Leon. Kessel S. J., rect. colL colon. , Augusta 10. lunii 1561 160

570. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J. , Canisio, Roma

14. lunii 1561 161

571. Canisius P. Guil. Elderen S. J., Aug. Vind. degenti, Oeniponte inter

15. et 18. lunii 1561 163

572. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Oeniponte 18. lunii 1561 . 164 578. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma

2L lunii 1561 171

574. Polancus, secr. S. J., noraine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio , Roma

28. lunii 1-561 174

575. Christ. de Madrid, Lainii vicarius, Canisio, Roma 2. luHi 1561 . 176

X I. Conspectus totius voluminis et indes clironologicus epistularum eius.

Pag.

576. Christ, de Madrid S. J., Lainii vicarius, Canisio aliisque Societatis prae-

fectis, Roma 12. lulii 1561 ........ 178

577. Canisius lo. de Victoria S. J., rect. coll. vindob., Praga 14. lulii 1561 180

578. Christ. de Madrid, Lainii vicarius, Canisio aliisque Societatis praepositis

provincialibus, Roma 15. lulii 1561 180

579. Canisius Henr. Scribonio, archiep. prag. admin., ex monast. inter Pils-

nam et Thinam sito 17. lulii 1561 181

580. Lamb. Auer S. J., nuntii apost. theol., Canisio, Lubecca 30. lulii 1561 183

581. Canisius Christ. de Madrid S. J., Lainii vicario, Augusta 9. Aug. 1561 184

582. Canisius Ottoni Truchsess de Waldburg, card. et episc. august., Augusta

Augusto (post medium?) 1561 193

583. David Eckius S. J. Canisio, Ulma 21. Augusti 1561 .... 194

584. Christ. de Madrid S. J., Lainii vicarius, Canisio, Roma 23. Aug. 1561 196

585. David Eckms S. J. Canisio, Monachio (?) exeunte Augusto 1561 . 200

586. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii Christ. Madridio S. J. , Lainii vic,

Augusta 30. Augusti 1561 ......... 202

587. Canisius Fr. Palmio S. J. , rect. coU. bonon. , Monachio vel Augusta

sub exeuntem Augustum 1561 . . . . . . . . 203

588. Canisius Alph. Salmeroni S. J. aut Christ. Madridio S. J., Lainii vic,

Augusta 6. Septembris 1561 ........ 204

589. Canisius lac. Lainio, praep. gen. S. J., Augusta 6. Septembris 1561 . 208

590. Canisius lo. Rethio S. J., regenti gymn. colon., Augusta 9. Sept. 1561 209

591. Leon. Kessel S. J., coli. colon. rector, Canisio, Colonia 11. Sept. 1561 211

592. Fr. Petrarcha S. J. nomine Alph. Sahneronis, vic. gen. S. J., Canisio,

Roma 13. Septembris 1561 ........ 213

593. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 13. Septembris 1561 214

594. Fr. Petrarcha S. J. nomine Alph. Salmeronis, vic gen. S. J., Canisio,

Roma 15. Septembris 1561 215

595. Adam Hijller S. J., coll. vind. minist., Canisio, Vindob. 16. Sept. 1561 217

596. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii lo. Rethio S. J., regenti gymn. colon.,

Augusta 19. Septembris 15G1 . . . . . . . 222

597. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 21. Septembris 1561 223

598. Petr. de Ribadeneira S. J., praep. prov. tuscae, nomine Alph. Salmeronis,

vic. gen. S. J., Canisio, Roma 25. Septembris 1561 . . . . 226

599. Hurt. Perez S. J. nomine Canisii Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Au-

gusta 25. Septembris 1561 231

600. Canisius lo. Rethio, regenti gymn. colon., Augusta 29. Septembris 1561 233

601. Petr. de Ribadeneira S. J., praep. prov. tuscae, nomine Alph. Salmeronis,

vic. gen. S. J., Canisio, Roma 4. Octobris 1561 .... 235

602. Otto Truchsess de Waldburg, card. et ep. , Canisio, Roma Octobri

(ineunte, ut videtur) 1561 ......... 236

603. Canisius St. card. Hosio, conc trid. praes. , Augusta 7. Octobris 1561 237

604. Petr. de Ribadeneira, praep. prov. tuscae, nomine Alph. Salmeronis, vic

gen. S. J., Canisio, Roma 11. Octobris 1561 241

605. Nic Lanoius S. J. , rect. coll. ingolst. , iussu Canisii Alph. Salmeroni,

vic. gen. S. J., Augusta 11. Octobris 1561 243

606. Nic. Lanoius S. J., rect. coll. ingolst., mandatu Canisii lo. de Victoria

S. J., rect. coll. vind., Augusta 11. Octobris 1561 .... 250

607. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J. , Augusta 12. Octobris 1561 253

608. Canisius Martino Cromer, Pol. regis oratori, Augusta 14. Oct. 1561 . 256

609. Petr. de Ribadeneira, praep. prov. tuscae, nomine Alph. Salraeronis, vic.

gen. S. J., Canisio, Roma 18. Octobris 1561 259

610. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J. , Augusta 18. Octobris 1561 261

611. Canisius lo. Rethio S. J., regenti gymn. colon., Augusta 19. Oct. 1561 263

I. Conspectus totius voluminis et iudex cbronologicus epistularum eius. xi

612. Alph. Salmeron, vic. gen. S. J. , Canisio aliisque Societatis praefectis,

Roma sub 22. Octobris 1561 264

613. lo. de Victoria S. J., rect. coll. vind., Canisio, Vindobona 24. Oct. 1561 265

614. Ribadeneira, prov. tusc. S. J. praep. et secr. S. J. vic, nomine Salmeronis,

vic. gen. S. J., Canisio, Roma 25. Octobris 1561 .... 269

615. Cauisius Alph. Salmeroni , vic. gen. S. J., Augusta 26. Octobris 1561 271

616. Carolus Grim S. J. Canisio, Oeniponte exeunte Octobri (?) 1561 . 273

617. Canisius Corn. Herlen a Rosenthal, rect. , ac prof. et stud. univers.

dilinganae, Augusta (ineunte?) Novembri 1561 ..... 274

618. Ribadeneira, prov. tusc. S. J. praep. et secr. S. J. vic, nomine Salme-

ronis, vic. gen. S. J., Cauisio, Roma 1. Novembris 1561 . . . 285

619. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 1. Novembris 1561 286

620. Regimen Austriae Sup. Canisio, Oeniponte sub initium Novembris 1561 288

621. Matth. Galenus, univ. dil. prof., Canisio, Dilinga 4. Novembris 1561 288

622. Alph. Salmeron, vic gen. S. J., Canisio, Roma 8. Novembris 1561 . 290

623. Canisius Oliv. Manareo S. J., rect. coll. lauret., Augusta 8. Nov. 1561 291

624. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 8. Novembris 1561 292

625. Canisius St. card. Hosio , conc. trid. praesidi, Augusta 8. Nov. 1561 295

626. Lainius, praep. gen. S. J., Canisio ceterisque Societatis superioribus in

Europa degentibus, Parisiis (Fano Germani?) Nov. (ante medium) 1561 297

627. Canisius Lamberto Auer S. J., rect. colL mogunt., Augusta Novembri

(ante medium) 1561 298

628. Alph. Salmeron, vic gen. S. J., Canisio, Roma 15. Novembris 1561 . 299

629. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 15. Novembris 1561 299

630. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis , vic gen. S. J., Canisio , Roma

22. Novembris 1561 301

681. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Augusta 22. Novembris 1561 302

632. Henr. Dionysius S. J., metropolit. ecclesiae colon. contionator, Canisio,

Colonia sub 26. Novembris 1561 ....... 804

633. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis , vic gen. S. J., Canisio , Roma

29. Novembris 1561 305

634. Socii monacenses singuli Canisio, Monachio Novembri (?) 1561 . . 307

635. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 30. Novembris 1561 308

636. Lanoius S. J., rect. coll. ingolst., iussu Canisii Salmeroni, vic gen. S. J.,

Ingolstadio 30. Novembris 1561 811

637. Canisius Mart. Cromer, Pol. regis oratori, Augusta 3. Decembris 1561 316

638. Canisius St. card. Hosio, conc. ti-id. praesidi, Augusta 4. Dec. 1561 319

639. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis , vic gen. S. J., Canisio , Roma

6. Decembris 1561 323

640. Canisius St. card. Hosio, conc trid. praesidi, Augusta 10. Dec 1561 824

641. Canisius Alph. Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 13. Decembris 1561 327

642. Canisius Fr. Palmio S. J, rect. colL bonon., Augusta sub medium

Decembrem 1561 329

643. Canisius Thomae Busaeo, canonico noviomag., Augusta 16. Dec. 1561 330

644. Alph. Salmeron, vic gen. S. J., Canisio, Roma 20. Decembris 1561 332

645. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Augusta 20. Decembris 1561 335

646. Canisius Francisco Petrarcha S. J., Augusta 21. Decembris 1561 . 336

647. Canisius Ant. Brus de Muglitz, archiep. pragensi, Augusta 22. Dec. 1561 337

648. Seb. Zott de Pernegg, consiliarius caes., Canisio, Oenip. sub finem Dec. 1561 339

649. Alph. Salmeron, vic gen. S. J., Canisio, Roma 27. Decembris 1561 . 340

650. Canisius Salmeroni, vic gen. S. J., Augusta 27. Decembris 1561 . 343

651. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 29. Dec 1561 845

652. lo. de Victoria S. J. Canisio, Praga a. 1561 vel ineunte 1562 . . 347

653. Alph. Salmeron, vic gen. S. J., Canisio, Roma 8. lanuarii 1562 . 349

XII I. Conspectus totius voluminis et index chronologicus epistularum eius.

Pag.

654. Canisius Ottoni cardinali Truchsess, Augusta 3. lanuarii 1562 . . 352

655. Petrarcha S. J. nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Roma 10. la-

nuarii 1562 353

656. Canisius Regimini Austriae Super., Augusta lanuario (post med. ?) 1562 353

657. Alph. Salmeron, vic. gen, S. J., Canisio, Roma 17. lanuarii 1562 . 354

658. Fr. Palmius S. J., rect. coll. bonon., Canisio, Bononia sub 21. lan. 1562 356

659. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis Canisio aut Lanoio, Roma 22. lan. 1562 356

660. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis, vic. gen. S. J., Canisio, Roma 24. la-

nuarii 1562 . . . . \ 359

661. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 29. lanuarii 1562 360

662. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis, vic. gen. S. J., Canisio, Roma 31. la-

nuarii 1562 ........... 363

663. Paul. Hoftaeus S. J., rect. coll. vind., Canisio, Vindobona sub initium

Februarii 1562 367

664. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 9. Februarii 1562 370

665. St. card. Hosius, conc. trid. praeses, Canisio, Tridento 10. Februarii 1562 375

666. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Augusta 22. Februarii 1562 379

667. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 1. Martii 1562 381

668. Alph. Salmeron, vic. gen. S. J., Canisio, Roma 7. Martii 1562 . . 384

669. Canisius Alph. Sahneroni, vic. gen. S. J., Augusta 14. Martii 1562 . 389

670. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi. Augusta 16. Martii 1562 391

671. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 28. Martii 1562 395

672. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis , vic. gen. S. J., Canisio , Roma

4. Aprilis 1562 397

673. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis, vlc. gen. S. J., Canisio, Roma

7. Aprilis 1562 404

674. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 11. Aprilis 1562 406

675. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis , vic. gen. S. J., Canisio, Roma

11. Aprilis 1562 410

676. Regimen Austriae Superioris Canisio, Oeniponte 22. Aprilis 1562 . 413

677. Fr. Palmius S. J., rect. coll. bonon., Canisio, Bononia sub 24. Apr. 1562 413

678. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Augusta 25. Aprilis 1562 . 414

679. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis, vic. gen. S. J., Canisio, Roma

25. Aprilis 1562 417

680. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Oeniponte 2. Maii 1562 . 420

681. Petrarcha S. J. nomine Salmeronis, vic. gen. S. J., Canisio, Roma

2. Maii 1562 424

682. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi , Oeniponte 4. Maii 1562 426

683. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Oeniponte 4. Maii 1562 . 428

684. Canisius Alph. Salmeroni, vic. gen. S. J., Oeniponte 8. Maii 1562 . 43-3

685. Canisius Mart. Cromer, Poloniae regis oratori, Oeniponte 9. Maii 1562 436

686. S. Franciscus Borgias, vic. S. J., Canisio etc, Roma 16. Maii 1562 . 437

687. S. Franc. Borgias, vicarius S. J., Canisio. Roma 16. Maii 1562 . . 438

688. Petrarcha S. J. nomine S. Franc. Borgiae, vic. S. J., Canisio etc, Roma

16. Maii 1562 441

689. Canisius S. Franc. Borgiae, vic S. J., Tridento 17. Maii 1562 . . 442

690. Petrarcha S. J. nomine S. Franc Borgiae , vic. S. J., Canisio , Roma

24. Maii 1562 444

691. Canisius Socio alicui rom. (P. Franc. Petrarchae '?), Tridento 25. Maii 1562 447

692. Petrarcha S. J. nomine S. Franc Borgiae, vic S. J., Canisio, Roma

30. Maii 1562 450

693. Canisius S. Franc. Borgiae, vic S. J., Tridento 1. lunii 1562 . . 453

694. Canisius Socio in Germania versanti, Tridento 4. lunii 1562 . . 455

695. Canisius S. Franc. Borgiae, vic S. J., eiusque cons., Tridento 8. lunii 1562 458

I. Conspectus totius voluminis et index chronologicus epistularum eius. xill

696. Canisius S. Franc. Borgiae, vic. S. J., eiusque cons., Tridento 18. lunii 1562 461

697. Canisius (?) Socio in Germania degenti, Tridento sub 19. lunii 1562 . 462

698. Peti-archa S. J. nomine S. Franc. Borgiae et consultorum eius Canisio,

Roma 20. lunii 1662 465

699. Canisius et Lanoius S. J. lo. Victoriae S. J., Oeniponte sub initium

lulii 1562 ... 466

700. lo. lac. Khuen de Belasy, archiep. salisb., Canisio, Salisburgo 15. lulii 1562 467

701. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Oeniponte 31. lulii 1562 469

702. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Oeniponte 1. Augusti 1562 472

703. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Oeniponte 3. Augusti 1562 473

704. Canisius L. Kessel S. J., rect. coU. colon., Augusta 17. Augusti 1562 475

705. Polancus , secr. S. J. , Canisio ceterisque Societatis praepositis prov.,

Tridento 30. Augusti 1562 475

706. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

31. Augusti 1562 479

707. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

14. Septembris 1562 480

708. Canisius Sociis moguntinis, Augusta sub medium Septembrem 1562 . 484

709. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 19. Sept. 1562 484

710. Canisius Ottoni card. Truchsess, ep. august.. Augusta 19. (?) Sept. 1562 486

711. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. geu. S. J., Canisio, Tridento

21. Septembris 1562 487

712. Canisius St. card. Hosio , conc. trid. praesidi, Augusta 26. Sept. 1562 487

713. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 3. Octobris 1562 489

714. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Triderito

5. Octobris 1562 492

715. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

12. Octobris 1562 493

716. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J.. Canisio, Tridento

17. Octobris 1562 493

717. Polancus, secr. S. J., Canisio aliisque Societatis praepositis , Tridento

22. Octobris 1562 495

718. Canisius Ferdinando I. imperatori, Augusta 23. Octobris 1562 . . 499

719. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 24. Octobris 1562 515

720. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

25. Octobris 1562 517

721. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

2. Novembris 1562 520

722. Canisius L. Kessel S. J., rect. coll. colon., Augusta 7. Novembris 1562 524

723. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 7. Nov. 1562 . 526

724. Polancus, secr. S. J., Canisio aliisque Societatis praepositis , Tridento

9. Novembris 1562 528

725. Polancus, secr. S. J., nomine Laiuii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

10. Novembris 1562 530

726. Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 10. Nov. 1562 532

727. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

17. Novembris 1562 534

728. Canisius L. Kessel S. J., rect. coU. colon., Augusta 24. Novembris 1562 538

729. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

24. Novembris 1562 540

730. Canisius Ottoni card. Truchsess, ep. august., Augusta sub initium

Decembris 1562 545

731. Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

1. Decembris 1562 546

XIV I- Conspectus totius voluniinis et index cbronologicus epistularum eius.

732.

733. 734. 735. 736.

737. 738.

739.

740.

741. 742. 743. 744.

745.

746.

Canisius Ferdinando I. imperatori, Augusta inter ineuntem Dec. 1562

et ineuntem lan. 1563 .........

Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 5. (?) Dec. 1562 Canisius L. Auer S. J. , rect. coU. mogunt. , Augusta initio Dec. 1562 Canisius Henr. Dionysio S. J., Augusta inter 5. et 19. Decembris 1562 Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

8. Decembris 1562 ..........

L. Kessel S. J., rect. coU. col., (vel Retbius) Canisio. Col. 13. Dec. 1562 Polancus, secr. S. J., noniine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

14. Decembris 1562 ..........

Hurt. Perez S. J., rect. coll. tyrnav , Canisio, Tyrnavia sub med. De- cembrem 1562 ...........

Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., Canisio, Tridento

18. Decembris 1562

Polancus, secr. S. J., Canisio, Tridento 22. Decembris 1562 Canisius St. card. Hosio, conc. trid. praesidi, Augusta 26. Dec. 1562 Canisius Nic. Lanoio S. J., rect. coll. ingolst., Augusta 28. Dec. 1562 Hier. Natalis , visitator S. J., iussu Lainii , praep. gen. S. J., Canisio,

Tridento 29. Decembris 1562

Polancus, secr. S. J., nomine Lainii, praep. gen. S. J., C

29. Decembris 1562

Ferdinandus L imperator Canisio, Friburgo Brisg. sub

VIIL Monumenta canisiana .... A. Monumenta augustana .

a) Labores apostolici universim spectati

b) Contiones .....

c) Familia Fuggerorum

d) Res Societatis et aliae .

B.

Monumenta

elvangensia

C.

Monumenta

ingolstadiensia

D.

Monumenta

landsbergensia

E.

Monumenta

monacensia .

F.

Monumenta

oenipontana

G.

Monumenta

pragensia .

H.

Monumenta

tridentina .

1.

Monumenta

vindobonensia

K.

Monumenta

litteraria

inisio, Tridento

31. Dec. 1562

a) Canisius Cromerum, Staphylum etc. ad libros edendos incitat 1559—1561

b) jSumma" denuo edita et vlaniice versa 1561

c) Codretti grammatica denuo edita 1561 .

d) Parvus catecbismus Catholicorum recognitus, denuo editus etc 1561

e) Gallorum catholicorum ^Supplicatio", Dilingae germanice edita 1561

f) Cypriani editio parata 1557 1562

g) Editio Epistularum S. Hieronymi 1561 . h) Selectarum precum liber latine editus 1561. 1562

i) Num sub a. 1561 Augustam typographus catholicus migrarit k) ^Summa" theologiae tradendae adhibita 1561. 1562

Pag.

549 550 550 551

554 559

560

566

567 572 573 575

576

581 586

587

587

587 615 652 668

677 679 686 691 694 717 722 755 772

772 774 774

775

779

781 783 785 785 786

I. Conspectus totius voluminis et index chrouolcgicus epistularum eius. xv

1) jParvi catechismi Catholicorum" editiones Antverpiae et Guel- pherbyti paratae ; idem italice et hungarice versus 1561. 1562

m) ^Summa" Antverpiae et Lugduni denuo excusa; hispanice versa 1562 .........

n) Martyrologium germanice editum 1562 ....

o) ^Censurae Coloniensis" altera editio, cum refutatione Chem nitii et Artopoei, parata 1562 .....

p) Canisii catechismus locupletatur 1562 ....

L. Monumenta varia

IX. Index alphabeticus eoriim, quibus Canisius scripsit X. Index alphabeticus eoium, qui Canisio scripserunt XI. Index alphabeticus nominum et rerum huius voluminis

Pag.

786

789 791

797 799

800 822

824

827

Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. 111.

II. PROOEMIUM VOLUMINIS TERTII.

/. Epistularinn ac tnonumentorum numerus. II. Editionis ratio. III. MuJtae epistulae perierunt. Eas quae adhuc exstant quinam a Canisio acccperint reJ ad eum dederint. IV. Epistrdarum et monumentorum genera : 1. ReJationes de retigionis stntu Romam et Tridentum ad Ilosium missae. ReJationes tridentinae. EpistuJae famiJiares. Canisii litferarum commercium cum subdifis et cum supremls Societatis moderatoribus. 2. Monumenta domestica et externa. V. Res , qtiae narrantur:

1. Misera reJigionis in Germania condicio. Germaniae restauratio rdigiosa. Res in conciJio fridentino, maxime per Societafis Jiomines, gestae. Quid Canisins pro concilio praestiterit ; quid de caJice Jaicorum et de potestate pontificia senserit.

2. Sociefatis in Germania difficuJtates inimiciquc , ampJificatio et profectus internus.

3. Res ad Canisii personam pertinentes: Praeposifi provincialis officium ab eo administratum. Amor Germaniae. Cura rei Jitterariae. Contiones aJiique Jabores augustani.

JSota: Xunieri arahici uncis inclusi , qui sin(/ulis sententiis ad- duntur, ostendunt, quihus lihvi paginis singula facta potissimum narrentur.

I. Volumen hoc continet 249 epistulas canisianas, a m. lanuario 1561 usque ad Decembrem 1562 scriptas, et 200 „raonumenta" sive „acta'* canisiana eiusdem fere temporis. Ex epistulis 125 a Canisio vel eius nomine scriptae, 124 ad ipsum datae sunt. Ex quibus epistulis 174 fere usque liuc nondum, quod equidem sciam, typis exscriptae, 47 fere iam antea integrae excusae, reliquarum partes tantum, eaeque fere satis parvae, in lucem emissae sunt. Praeterea cum in monumentis tum in adnotationibus, quae epistulis subiunguntur , plus quam 480 positae sunt partes vel particulae, ex fontibus, quod ego sciam, nondum evulgatis depromptae.

II. Epistulas monumentaque edendi rationem in hoc volumine eandem secutus sum atque in volumine secundo (vide Canisii Epi- stulas II, XVIII xx), nisi quod in duabus rebus parvis eam immutavi : In „Tabulis chronologicis" id fere praestiti, quod reverendi Patres Bollandiani (Analecta Bollandiana XVI [Bruxelles 1897], 364) mihi commendaverant : Singulis factis, quibus libri paginis copiosius narra- rentur, adnotavi. „Monumenta augustana", quia et plurima et satis varia sunt, primum quidem pro rebus a Canisio gestis in quattuor classes divisi; deinde in singulis classibus fere ordinem temporum secutus sum.

II. Prooemium voluminis tertii. XVII

Epistulas a Canisio hoc tempore datas, quotquot nactus sum, propono integras, una tantum particula, cuius locus infra p. 263 punctis interpositis designatur , excepta; haec enim de iis rebus est, quae ex una parte ad historicam cognitionem haud admodum valent, ex altera autem ad internum tantum forum pertinent et cum summis magistratibus , quo melius conscientiae ab iis regantur, secreto com- municantur (cf, Can. Epp. II, xxiii), Atque, ut semel dicam, quamvis parvi momenti huiusmodi res esse videantur, convenire tamen existimo, ut rerum conscientiae regendae gratia aliis commissarum etiam post tantum temporis ratio habeatur, praesertim ab homine Societatis lesu, quae in rebus ad conscientiae moderationem spectantibus secreti fidem tam serio servare solet.

III. Annis 1561 et 1562 multis ex partibus ad Canisium „magnis de rebus" scriptum esse eique ad proceres multas gravesque lit- teras dandas fuisse ex huius temporis monumentis constat (596, 783). Quare epistulae, quae hic ponuntur, partem tantum constituunt illius litterarum commercii ; velut quas ab eo acceperunt vel ad eum de- derunt Daniel Brendel archiepiscopus moguntinus, loannes ab Hoya episcopus osnaburgensis, Gerardus Kalckbrenner (Hammontanus) prior cartusiae coloniensis, Fridericus Staphylus universitatis ingolstadiensis superintendens , Georgius Sigismundus Seld imperii vicecancellarius, loannes Udahicus Zasius Ferdinandi I. caesaris consiliarius epistulas iam perisse ex litteris quae supersunt colligere hcet (263. 273, 551. m. 320, 772, 564, 469),

IV, In ea, quae adhuc exstat, commercii epistularis parte suprema christianae reipublicae capita apparent: Pius IV. papa et Ferdi- nandus I. imperator, Accedunt duo viri, qui tunc in cardinalium coUegio et pietatis et litterarum studiis eminebant : Stanislaus Hosius episcopus varmiensis idemque primum apostolicus apud caesarem nuntius , deinde unus ex praesidibus concilii tridentini , atque Otto Truchsess de Waldburg, episcopus augustanus, germanicae nationis in curia romana „protector" etc, Comparent etiam loannes lacobus Khuen de Belasy archiepiscopus sahsburgensis , et Antonius Brus de Muglitz episcopus primum vindobonensis , deinde archiepiscopus pragensis, lulius de Pflug episcopus naumburgensis, Fridericus de Wirs- berg episcopus herbipolensis , loannes Franciscus Commendonus epi- scopus Zacynthi et nuntius apostolicus, alii viri vel doctrina vel officiis opibusque praestantes, ut Martinus Cromer canonicus cra- coviensis et Poloniae regis apud caesarem orator, Henricus Scribonius metropolitanae ecclesiae pragensis praepositus. Cornelius Herlen a Rosenthal universitatis dihnganae rector, Matthaeus Galenus eiusdem universitatis professor, Marcus Velserus (Welser) „senior" patricius augustanus, Sebastianus Zott consiliarius caesareus, Thomas Busaeus canonicus noviomagus, ex Societatis autem hominibus Sanctus Fran- ciscus de Borgia. lacobus Lainius (Laynez) Societatis praepositus

XVIII II' Prooemium voluminis tertii.

generalis, Alphonsus Salmeron et Christophorus Madrid, eiusdeni ad tempus vicarii generales, Hieronymus Natalis (Nadal) visitator, loannes de Polanco secretarius Societatis, Petrus de Ribadeneira provinciae Societatis tuscae praepositus , rectores collegiorum bononiensis , colo- niensis, ingolstadiensis , lauretani, moguntini, monacensis, pragensis, treverensis, tyrnaviensis etc.

V. 1) Quod ad epistularum genus attinet, imprimis notatu dignae sunt duae relationes, quas Canisius ineunte a. 1561, ut praecepto a Lainio praeposito generali a. 1560 dato {Can. Epp. II, 599 600) satisfaceret, de rebus Germaniae ad eundem Romam misit, cum summo pontitice communicandas. Harum autem similes, immo etiam longe graviores illae epistulae sunt, quas Canisius ad Hosium, maxime postquam hic concilio tridentino praeesse coepit, misit, ut eum, quid catholici, quid protestantes molirentur, qui rumores circumferrentur , qui libri novi vel a catholicis vel a protestantibus in lucein emissi essent, quibus rationibus ecclesia iuvari posse videretur, certiorem faceret. Quas quidem Htteras iam E. S. Cyprianus in „Tabulario Ecclesiae Romanae" a. 1743 edito (vide infra p. liv) ex archetypis excudendas curavit; sed hic Hber, ut post Th. Sickel nuper notavit S. Steinherz (Nuntiatur- berichte aus Deutschland 1560 1572, I [Wien 1897 J, xi), nunc ra- rissimus est, et cum ad epistulas illas, imprimis ubi de re litteraria sunt, intellegendas multae explicationes necessariae sint, paucae tainen a Cypriano positae sunt. Sunt etiani, quae „relationes tridentinae" dici possint: duas dico epistulas, quas Canisius, quo tempore Tridenti theologum agebat, de concilii rebus ad amicos dedisse videtur, po- tissimum autem epistulae illae, quibus loannes de Polanco, Societatis secretarius atque et ipse concilii theologus, inde a m. Augusto 1562, quo Tridentum cum Lainio advenerat, ad Societatis praefectos atque per eos ad ceteros quoque Societatis homines, quae in concilio, maxime per praepositum generalem reliquosque Socios, gererentur, referre solebat. Aliae autem vel ad caritatem amicitiamque tum cum Sociis, maxime coloniensibus, tum cum externis alendam praecipue spectant, vel de singularibus potissimum negotiis ad religionem iuvandam per- tinentibus scriptae sunt ; atque inter huius generis epistulas illae emi- nent, quas Canisius, provinciae Societatis lesu „Germaniae superioris" praepositus, ad rectores collegiorum aliosque subditos dedit vel ab iisdem accepit; permultae denique huius voluminis epistulae eaeque et longae et valde graves ad commercium illud spectant, quod inter Canisium praepositum provincialem et Lainium praepositum generalem eosque erat, qui Lainio m. lulio a. 1561 in GalHam indeque ad con- cilium tridentinum profecto Romae eius iussu Societatis negotia ad- ministrabant : Christophorum Madridium, Alphonsum Salmeronem, Sanc- tum Franciscum de Borgia; quae litterae tanto pluris aestimentur oportet, quanto rarius huiusmodi epistulae praesidum Societatis auc- toritate secreto datae in archivis bibliothecisque publicis inveniuntur;

II. Prooemiiim voliiminis tertii. XIX

iit de lociipletissimo illo regni bavariei archivo monacensi („Reiclis- archiv") fatetur, qui diu illi praefuit Franc. de Loher (Ueber hand- schriftliche Annalen und Berichte der Jesuiten, in Sitzungsberichte der philos.-philolog. und historischen Classe der k. b. Akademie der Wissenschaften zu Miinchen", Jahrg. 1874, II [Mimchen 1874], 163).

2) „Monumenta" porro canisiana partim domestica sunt, ut codices contionum Canisii, litterae „quadrimestres", aliae epistulae, quas vel privatim, vel ex officio Societatis praepositi aliique Socii inter se de- derunt, partim externa, ex variis fontibus deprompta, ut sunt acta cathedralis capituli augustani, acta concilii tridentini ab Angelo Mas- sarello eiusdem secretario conscripta, relationes de rebus concilii ad Ferdinandum I. caesarem et Albertum V. Bavariae ducem ab eorum oratoribus tridentinis etc. missae, monumenta domestica familiae fug- geranae, acta „regiminis" Austriae superioris Oeniponte constituti, Annales augustani a Gassaro eius temporis aequali compositi, libri eodem tempore vel a catholicis vel a protestantibus evulgati etc.

VI. 1) Ut ad res ipsas accedam, epistulas hasce monumentaque canisiana imaginem dixeris, in qua Germaniae status religiosus ad vivum depingatur ita, ut simul quaedam ad exteras nationes per- tinentia conspiciantur. Multa certe in hac imagine cernuntur admodum atra atque funesta: Archiepiscopus magdeburgensis palam ab ec- clesia catholica deficit (360); episcopatus merseburgensis , Michaele Heldingio (quem Canisius doctissimum inter Germaniae episcopos et eloquentissimum ducit) mortuo, a principe electore Saxoniae occu- patur (257. 360); ampla illa terra archiepiscopo et electori mogun- tino subiecta magna animorum corruptione laborat (192. 205. 210); Herbipoli nobiles cathedrah"s ecclesiae canonici „in summa licentia" vivunt (422); in universitate vindobonensi theologiae auditores vel admodum pauci vel parum idonei (267) ; inter adulescentes germanos pauci, ut Canisius queritur, litteris latinis graecisque et philosophiae serio dant operam (277); in clero avaritia et simonia haud ita raro comparent (512. 632 635); multi sacerdotes breviarium non reci- tant; multa monasteria deserta; contionatorum et eorum, qui ani- marum curam gerant, magna inopia (75. 387. 223. 365. 134. 175. 312. 321). Quare in Bohemia catholicorum numerus in dies minuitur (189). In Austriae inferioris magistratu sive „regimine" plures lu- therani quam catholici sunt (367). Augustae Vindelicorum , qui ca- tholicos libros excudat, iam non invenitur (772. 785). Interea Naum- burgi principes protestantes nuntios apostolicos, a quibus ad concilium invitantur, turpiter repellunt et ab Angliae regina Daniaeque rege in „Confessione augustana" tenenda confirmantur (84 86). Theologi pro- testantes communibus quidem studiis catholicos, maxime libris famosis editis, lacessunt (240. 326. 374. 409. 491. 527. 772); ceteroquin autem acriter inter se pugnant (86. 322. 325. 378. 469. 488. 490). Calvi- nismus magis magisque Lutheranismum superat (239. 381). Ex Gallia,

^X IT. Prooemium voluminis teitii.

quae Hugonottorum crudelitate vehementer perturbatur, quidam foedera militesque a Germaniae proceribus protestantibus petunt (362. 448. 488. 583). Atque adeo protestantium animi iam exacerbati et a ca- tholicis alienati sunt, ut falsus rumor per Germaniam volitet fidemque inveniat , summum pontificem cum principibus potentibus in id con- spirasse, ut, quicumque concilio tridentino non oboedissent, „igne ferro- que" opprimerentur (361. 371. 374. 377).

Pacificae autem illius „restaurationis catholicae", quam vocant, progressus ex multis harum epistularum paginis relucet. Archi- episcopatus pragensis cum magno Canisii gaudio a Ferdinando I. cae- sare instauratur (257. 321. 338). Idem caesar, complures episcopi, alii quidam principes Societatis collegia vel parant vel iam condita amplificant; de qua re paulo infra plura dicentur. Universitas di- lingana ab Ottone cardinale Augustano instituta et virtutibus et lit- teris floret (281 282). Staphylus aliique libris editis pro ecclesia pugnant; id quod, cum Canisii de re litteraria nierita recensebuntur, copiosius dicetur. Oeniponte viri catholici egregicque docti iudiciis praesunt et quinque „reginae", Ferdinandi I. imperatoris filiae, pie- tatis exemplis Tirolim illustrant (328. 708. 715). Atque ipse etiam Maximilianus earum frater, id quod Canisius laeto animo Romam Tri- dentumque refert, et Francofurti ad Moenum, dum rex Romanorum eligitur, impias principum protestantium petitiones neglegit, et postea Augustae catholicos prae se fert sensus (545. 562. 575). Imprimis autem Albertus V. Bavariae dux Pancratium de Freyberg aulae prae- positum, quod protestantismo patrocinetur, honore privat (321. 323); idem ad munera publica probatae tantum fidei religionisque viros admittere statuit (87); in librorum venditores serio invigilat (410) ;